(Το Σάββατο 2/9, πραγματοποιήθηκε η ημερίδα με την οποία έκλεισε η έκθεση ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ στο Βουλευτικό. Ένας εκ των ομιλητών ήμουν κι εγώ, (η φωτό του Γ.Ρασσιά). Λόγω κορωνοϊού τα καθίσματα αραιά τοποθετημένα. Στη «βεράντα» του Βουλευτικού γινόταν ταυτόχρονα πολιτικός γάμος!!!! Κατόπιν προτροπής των οργανωτών, ανεβάζω τον «λόγο» μου προς ενημέρωση φίλων και διευκόλυνση των διοργανωτών, οι οποίοι μου εζήτησαν το κείμενο.)
Κυρίες και κύριοι
Θα ακολουθήσει ένα μικρό οδοιπορικό στον χρόνο, σε συγκεκριμένο τόπο, τον δικό μας, την μεγάλη μικρή μας πόλη και σε πολλούς ανθρώπους, σημαντικούς και μη.
Οδηγός μας στο οδοιπορικό αυτό θα είναι ένα πουλάκι… σαν και αυτά που πετάνε, μιλάνε, θρηνούν ή δοξάζουν στα δημοτικά μας τραγούδια.
Ξεκινάμε με φτωχούς δεκαπεντασύλλαβους:
Τρία πουλάκια κάθονταν απάνω στο Παλαμήδι
Τόνα τηράει τη θάλασσα, τάλλο κατά τον κάμπο,
Το τρίτο το καλύτερο προς στο Κατσίγκρι στέργει.
Πότε γινόντουσαν αυτά; . Αρχές Απρίλη 1821. Γιατί στο Κατσίγκρι και όχι σε άλλο χωριό; Το «πουλάκι» του τραγουδιού πηγαίνει εκεί που έχουν μαζευτεί πολλοί άνθρωποι… του προκαλεί το ενδιαφέρον γιατί οι περισσότεροι από αυτούς είναι οπλισμένοι. Έχουν συγκεντρωθεί εδώ για να πάρουν το μεγάλο κάστρο… να γκρεμίσουν την εξουσία των μπέηδων και των Αγάδων του Αναπλιού… αυτή είναι η Επανάσταση, που ονειρεύονταν επί πολλές γενιές. Για χρόνια, τούτοι οι οι άνθρωποι δεν ήταν παρά οι ξυπόλητοι ναύτες των πλοίων της Ύδρας και των Σπετσών… δεν ήταν παρά οι μισοτσάρουχοι βοσκοί των κοπαδιών των αφεντάδων… οι πεινασμένοι καλλιεργητές της γης, που έβλεπαν άλλους να καρπώνονται τους κόπους τους… οι χωρίς θρησκευτικές ελευθερίες πιστοί της Χριστιανικής Ορθοδοξίας … οι Έλληνες… οι Έλληνες που άκουγαν να τους προσφωνούν Ραγιάδες και Γκιαούρηδες… Οι Έλληνες που έπρεπε να πάρουν ειδική άδεια για να εισέλθουν στο Ναύπλιο….. Ναι, Αυτοί είχαν συγκεντρωθεί στο Κατσίγκρι και κέντρισαν την περιέργειά του φτερωτού μας αφηγητή…
Τα πουλάκια των τραγουδιών πάντα είναι περίεργα και καταγράφουν τι βλέπουν… μετά το μαθαίνουμε και εμείς από τα τραγούδια.
Λοιπόν, παρατήρησε ότι κάθε ομάδα έχει τα δικά της μπαϊράκια. Δεν υπήρχε ακόμη ενιαία διοίκηση. Μπουλούκια-μπουλούκια, χωριά-χωριά ξεχωριστά, ίσως και οικογένειες με οικογένειες χώρια… Αυθεντικός λαϊκός στρατός, χωρίς στρατηγούς. Κοινός ο σκοπός, ενιαίος ο πόθος, αλλά επικρατούσε το αίσθημα πλήρους ανεξαρτησίας σε όλες τους τις κινήσεις… Η αυθόρμητη κίνηση των μαζών, ανοίγει τις πύλες της ιστορίας… μετά, όταν καταφθάνουν οι φωτισμένες πρωτοπορίες τις κλείνουν.
Δεν έχουμε εικόνα για τα μπαϊράκια τους… Και για άλλες λεπτομέρειες του πρώτου στρατόπεδου των Ελλήνων δεν έχουμε πληροφορίες. Ένα μεγάλο μέρος των αγωνιστών, που ερχόταν από Ερμιονίδα, Σπέτσες, Ύδρα, το πιθανότερο είναι να είχε σημαίες σαν κι αυτές των νησιών με το σταυρό πάνω από την αντεστραμμένη ημισέληνο… Σαφές το μήνυμα. Οι υπόλοιποι από το Άργος, τα ημιορεινά της Ναυπλίας ακόμα και από τα χωριά γύρω από τον Κοσμά της Κυνουρίας, που μαζεύτηκαν εδώ, δεν ξέρουμε τι σημαία σήκωσαν. Σίγουρα ο Αναστασόπουλος από το Λυγουριό, ο Λύκος από το Χέλι και ο Γκελμπερής από τον Κοσμά είχαν βάλει το αποτύπωμα της καρδιάς τους σε ένα πανί, το είχαν σηκώσει ψηλά με ένα παλούκι, για να προσανατολίζονται τα παλικάρια τους.
Το πουλάκι του τραγουδιού μας όμως δεν πρόλαβε να παρακολουθήσει όλα τα γεγονότα… Το στρατόπεδο αυτό διαλύεται σε λίγες μέρες μέσα… Οι Τούρκοι βγήκαν από τα κάστρα του Ναυπλίου και το τσάκισαν… ανήμερα του Πάσχα του 1821…. Τα «πουλάκια» των τραγουδιών, σε τέτοιες περιπτώσεις το γυρνάν στο μοιρολόγι…
Βλέπουν το σώμα του Λεμπέση καρφωμένο σε ένα παλούκι, μπροστά από την πύλη της ξηράς… τα κεφάλια του Ηγούμενου και των καλογήρων της Μονής Αυγού, τριγύρω κρεμασμένα… τα κοράκια να πετάνε από πάνω με ακόρεστη όρεξη… και τους Τούρκους να απολαμβάνουν τη συνέχιση της εξουσίας τους… πέρα ως πέρα ο κάμπος είναι δικός τους… τιμάρια, τσιφλίκια, φέουδα… όπως θέλετε, πέστε τα… η εξουσία τους είναι απτή και σκληρή για τους ραγιάδες. Η Επανάσταση φαίνεται πως πεθαίνει και το πουλάκι είναι στενοχωρημένο.
Όμως το δικό μας, πουλί- αφηγητής, πετάει προς τους Βάλτους… είναι Άνοιξη του 1821… οργασμός της φύσης, χαρά της ζωής. Εκεί στους βάλτους, ανάμεσα στους Μύλους και το Άργος, συναντάει μια πομπή… πολλοί άντρες οπλισμένοι, με τη σημαία του νησιού τους, βρακοφόροι Σπετσιώτες, με μια λεβεντογυναίκα πάνω στο άλογο να τους οδηγεί, είναι η χήρα του Μπούμπουλη, που έμεινε στους αιώνες με το όνομα Μπουμπουλίνα… κι από την άλλη … ντέφια, νταούλια και βιολιά… την υποδέχονται… Ο Παπαφλέσσας με πλήθος φουστανελοφόρους Αργείτες… την υποδέχονται… δεν ξέρουμε τι σημαία κρατούσε ο δημεγέρτης ιερωμένος… Οι Φιλικοί συμπαθούσαν την παλιά, την κόκκινη-άσπρη- μαύρη του Κατσώνη, του Ρήγα, του Υψηλάντη; Ως εκπρόσωπος της Φιλικής Εταιρίας δρούσε ο Παπαφλέσσας. Μπορεί όμως από το πέρασμά του από την Μάνη να είχε υιοθετήσει την Μωραϊτικη, το άσπρο πανί με το γαλανό σταυρό.
Συναντιούνται. Και όλοι μαζί προχωρούν. Χαρά μεγάλη και λαϊκό πανηγύρι στήνεται στο πανάρχαιο Άργος. Αποφασίζουν την ίδρυση μιας πρόχειρης διοίκησης, την ονομάζουν Καγκελαρία του Άργους και ξαναπάνε στο Κατσίγκρι, η πολιορκία του Αναπλιού ξεκινάει πάλι…
Λίγες μέρες μετά παρουσιάζεται ο κίνδυνος… 3.500 Τουρκαλβανοί υπό τον Κεχαγιάμπεη… Τα παλικάρια με τις σημαίες τους φεύγουν από το Κατσίγκρι και στήνονται στις όχθες του Ξεριά … στο μπουγιουρντί της υποταγής, απαντούν περήφανα «μολών λαβέ»… οχυρώνονται πίσω από ένα πρόχειρο αντιπλημμυρικό μαντράκι.
Το πουλί αφηγητής, πετάει στις πλαγές της αρχαίας Ασπίδας, σε χαλάσματα Αρχαίων ναών και σε ξωκκλήσια ανάμεσα θέλει να δει πως πολεμούν οι γενναίοι… ποιο θα είναι το επόμενο τραγούδι που θα κελαηδήσει …. Βλέπει όμως σημαίες σκισμένες από τα βόλια, μαζί με το κουφάρι του Γιάννουζα, του γιού της Μπουμπουλίνας… Οι Τούρκοι, έχοντας αριθμητική υπεροχή και ιππικό, τους κυκλώνουν …. Μόνον, ένας δελήπαπάς λεβέντης από το Κρανίδι, ο Παπαρσένης Κρέστας, σηκώνει ακόμα τη σημαία … έχει κρυφτεί στην Πορτοκαλούσα και δεν παραδίνεται… Λίγα βράδια μετά διπλώνει τη σημαία, γλιστράει στο σκοτάδι και διασχίζει το πλήθος των εχθρών…
Οι Τούρκοι έχουν και πάλι νικήσει… Την επιτυχία τους την αμφισβητεί ο Παπαφλέσσας, καταφθάνει και ανεβαίνει στο αφρούρητο κάστρο του Άργους, στην αρχαία Λάρισα… Σηκώνει τις παντιέρες ψηλά… όσες μπορεί περισσότερες… θέλει όλοι να δούνε πως το ρεμπελιό δεν τέλειωσε… η Επανάσταση θα νικήσει… όπως έχουν ορκιστεί ελευθερία ή θάνατος…
Το «πουλάκι» του τραγουδιού μαζεύεται στενοχωρημένο στη φωλιά του στο Παλαμήδι… κάτω από τις Οθωμανικές σημαίες και μέσα στο κλαψούρισμα του Χότζα που παρακαλεί τον μεγαλοδύναμο Αλάχ, να δώσει μακροημέρευση στην εξουσία των αφεντάδων της πόλης μας.
Δεν θα μείνει για πολύ καιρό παραπονεμένο. Η πολιορκία ξεκινάει πάλι. Υπάρχει άλλη ηγεσία. Ο Κολοκοτρώνης έχει στείλει τον Νικηταρά στο Κατσίγκρι να στήσει και πάλι το «ορντί των επαναστατών». Οργανωμένα τα πράγματα και η σημαία πλέον η Μωραϊτικη. Γαλάζιος σταυρός σε άσπρο πανί. Η σημαία αυτή πρωτοϋψώθηκε πριν από αιώνες. Περήφανα κυμμάτιζε μπροστά από τα αποσπάσματα των θρυλικών στραντιότι, των Ελλήνων και Αρβανιτών μισθοφόρων της Βενετιάς, μαζί με τη σημαία της φάρας τους, το σήμα των Μάνεση, των Γκέρμπεση, των Κούτση… Για να μην εκθέσουν τους εργοδότες τους τους Βενετούς, σπάνια εμφάνιζαν το φλάμπουρο με το φτερωτό λιοντάρι του Αγίου Μάρκου.
Η πολιορκία διαρκεί μήνες… «από στεριάς με δέρνει ο Πρίντζηπας, πελάγου η Μπουμπουλίνα», τραγουδάει σκωπτικά το πουλάκι για τον πόνο των αποκλεισμένων στο Ανάπλι Οθωμανών. Τον Ιούνιο του 1822 γίνεται τρατάτο… έτσι λέγανε τότε τις συμφωνίες παράδοσης… Η Πύλη της Ξηράς ανοίγει… Μπαίνουν πρώτοι με τα καλυμαύχια τους και τους σταυρούς να κρέμονται στο στήθος τους δυο ιερωμένοι… ο επίσκοπος Βρεσθένης Θεοδώρητος, ως Πρόεδρος της Πελοποννησιακής Γερουσίας, και ο Παπαφλέσσας και δίπλα τους ένας φουστανελάς κρατώντας μια μεγάλη σημαία… Η τελετουργία εντυπωσιακή, σκηνοθετημένη άψογα (ο Παπαφλέσσας ήταν και μερακλής)… να καταλάβουν οι Τούρκοι του Αναπλιού πως η εξουσία περνάει σε άλλα χέρια… Την ίδια μέρα κιόλας στο Μπούρτζι το μπαϊράκι με το μισοφέγγαρο αντικαθίσταται με το Ελληνικό. Ποια σημαία όμως; Η Εθνοσυνέλευση της Επιδαύρου έχει αποφασίσει. Η επίσημη σημαία: λευκός σταυρός εντός κυανού πλαισίου.
Τι είχε αποφασίσει η Εθνοσυνέλευση; Ας το διαβάσουμε εμείς, γιατί τα πουλάκια δεν πηγαίνουν σχολείο και δεν ξέρουν να διαβάζουν…
“α) Των κατά γην δυνάμεων η σημαία σχήματος τετραγώνου θέλει έχει το εμβαδόν κυανούν, το οποίο θέλει διαιρείσθαι εις τέσσερα ίσα τμηματα δι ενός Σταυρού λευκοχρόου, διασχίζοντος εκείνα τα τμήματα από άκρων έως άκρων του εμβαδού.
β)Η δε κατά θάλασσαν σημαίαν θέλει είσθαι διττή. Μια δια τα πολεμικά και άλλη δια τα εμπορικά. Δια τα πολεμικά πλοία το εμβαδόν θέλε διαιρείσθαι εις εννέα οριζόντια παραλληλόγραμμα, παραμειβομένων εις αυτά των χρωμάτων λευκού και κυανού. Εις την άνω δε προς τα έσω γωνίαν του εμβαδού θέλε ι σχηματισθή τετράγωνον κυανόχρουν διηρημένον εν τω μέσω δι ενός σταυρού λευκόχροου.
Την δε δια τα εμπορικά πλοία, διωρισμένης, το εμβαδόν θέλει είσθαι κυανούν. Εις την άνω προς τα έσω γωνίαν τούτου του εμβαδού θέλει σχηματισθή ωσαύτως τετράγωνον λευκόχρουν και διηρημένον εν τω μέσω δι ενός σταυρού κυανοχρόοου.
Θα χρειαστεί μια μάχη στα Δερβενάκια, μια ναυμαχία στον Αργολικό κόλπο, και η ανείπωτη πείνα των Οθωμανών μέχρι να παραδοθούν όλα τα κάστρα του Ναυπλίου. Από εκεί και μετά ένα κράτος έχει εδώ την έδρα του. Κάποια χρονικά διαστήματα, το κράτος αυτό περιορίζεται μόνο γύρω από τα κάστρα.
Ο βίος του ελεύθερου Ναυπλίου είναι συναρπαστικός για το πουλάκι. Μαθαίνει λέξεις που στην δική του γλώσσα δεν υπήρχαν: Ρουσφέτι, ραδιουργία, εμφύλιοι πόλεμοι, Βλέπει πώς τρώγονται τα λεφτά των δανείων και πώς οι αντιπολιτευόμενοι φυλακίζονται. Όμως παραξενεύεται γιατί κανένας δεν αμφισβητεί το σύμβολο του κράτους «εντός κυανού πλαισίου λευκός σταυρός». Με αυτό πολεμούν και οι δυο αντίπαλες παρατάξεις στους εμφύλιους πολέμους. Τα πουλάκια δεν έχουν εμφύλιους πολέμους ούτε συνάπτουν δάνεια με δόλιους δανειστές, γιαυτό του είναι δύσκολο να καταλάβει τα γεγονότα.
Ακούει πως έρχεται κάποιος Μπραϊμης. Τον είδε μια φορά μόνο να καλπάζει κοντά στην Άρεια. Στο Ανάπλι συρρέει όλη η δύναμη του Ελληνισμού… ντοπιολαλιές πολλές… … Πρόσφυγες από παντού. σημαία μόνο μία…
Επειδή οι συνήθειες δεν κόβονται… Ξαναρχίζουν εμφύλιες συγκρούσεις… ο Γρίβας έχει δικό του κράτος στο Παλαμήδι, ο Φωτομάρας στην Ακροναυπλία και η νόμιμη Κυβέρνηση διωγμένη στο Μπούρτζι… ο Κολοκοτρώνης στα βουνά του Μωριά κρατάει τη σημαία του αγώνα ψηλά… με παρτιζάνικο πόλεμο διαρκούς φθοράς αντιμετωπίζει τον τακτικό Αιγυπτιακό στρατό… Το Ανάπλι γεμίζει πράκτορες και τυχοδιώκτες… μας προξενεύουν βασιλιάδες, μας προσφέρουν ξένη προστασία, προσπαθούν να διασφαλίσουν την πληρωμή τοκογλυφικών δανείων.
Την σημαία, όμως, δεν την πειράζουν … υποκριτικά την σέβονται … η σημαία ανεμίζει στα κάστρα της πρωτευούσης… η σημαία δεν ορίζεται με ψηφίσματα… την έχουν καθιερώσει οι γενναίοι που σκοτώνονται κάτω από την σκέπη της…
Το πουλάκι του τραγουδιού μας στέκει εν πλήρει συγχύσει αθώο… μαζεύει τα ψίχουλα έξω από τη λοκάντα, που στήνεται το πανηγύρι της Βαβυλωνίας… μαθαίνει ότι ο πόλεμος τέλειωσε και ο Μπραϊμης φεύγει… μέσα στη χαρά του, κουτσουλάει τα ημίψηλα των φραγκοφορεμένων σοφολογιοτάτων … πετάει χαρούμενο γύρω από τους λεβέντες που τραγουδούν την Αρβανίτικη επωδό «ντάλε-μίρε-ντάλε» και χορεύουν τον βαρύ τσάμικο … ακολουθεί τον Νικόλαο Εγγονόπουλο όταν παρατηρεί την ρεντιγκότα του ήρωος, να τρίζει με τους χειμωνιάτικους ανέμους και να φοβίζει τους περιοίκους νοικοκυραίους… Αρχαιόθεν τα πουλάκια συμπαθούσαν τους ποιητάς.
Ναι, το πουλάκι στήνει φωλιά στο μπαλκόνι του Κυβερνείου… βλέπει τον ασπρομάλλη κύριο με την μπλε ρεντιγκότα και το άσπρο παντελόνι… παραπονιέται, γιατί ο Κυβερνήτης ξυπνάει πολύ πρωί για να επιθεωρήσει την πόλη… είναι αγουροξυπνημένο όταν το μαχαίρι του σκίζει την κοιλιά και το βόλι του συντρίβει το κεφάλι. Κατανοεί πως αυτή η πόλη δεν ησυχάζει… Βλέπει την αποκαθήλωση των αναγεννομένων εκ της στάχτης φοινίκων … βλέπει τους άτακτους μισθοφόρους να μπαίνουν στην παράγκα της Πρόνοιας και τους βουλευτές να σέρνονται δεμένοι με τριχιές στην Άρεια…
Τα πουλάκια, παρά τις εκ διαμέτρου αντίθετες εκτιμήσεις, δεν συμπαθούν την αναρχία… Ανατριχιάζει όταν ακούει τους λουφετζήδες του Κωλέττη να τραγουδούν: Παραστάτες εις την Άρια//δίχως τσαρούχια και ζωνάρια… Αισθάνεται τι θα ακολουθήσει..
Μετράει νέες σημαίες που υψώνονται στα κ΄στρα του Αναπλιού.… Ρώσικη, του ναυτικού, με τον χιαστί σταυρό του Αγίου Ανδρέα, στο Παλαμήδι… Γαλλική, τρικολόρ, (μόλις έχει αντικατασταθεί ο τελευταίος Βουρβώνος, από τον αστό βασιλιά Λουδοβίκο Φίλιππο και είχε καθιερωθεί πάλι αυτή η σημαία) στην πόλη μας… Εγγλέζικη (με τους τρεις πεπλεγμένους σταυρούς) στην φρεγάτα, που στέκει αρόδο με τα κανόνια έτοιμα … και τέλος την γαλανή του Βασιλικού στρατού της Βαυαρίας… Τα παλικάρια που έβλεπε το πουλάκι τόσα χρόνια να πολεμάν, διώκονται μέσα στη φτώχεια και την ανέχεια. Στη θέση τους καλοντυμένοι και καλοταϊσμένοι, άψογα εξοπλισμένοι Γερμανοί.
Το πουλάκι ήταν παρόν στην απόβαση του Όθωνα στο Ναύπλιον.. Βλέπει τα παλικάρια να τον υποδέχονται άδολα και κουνάει το κεφάλι του. Ο φον Ές δεν το ζωγράφισε… ίσως να ήθελε να το τιμωρήσει, γιατί το άκουσε να μας συχτηρίζει κράζοντας «Ελευθερία ανάπηρη σας τάζουν πάλι».
